ERMENI HABER AJANSI

Պատմական գիտությունների թեկնածու Մելինե Անումյանը ստորև ներկայացնում է Օսմանյան կայսրությունում հայերի տեղահանության և կոտորածների դատավարությունները` ըստ շրջանների և առանձին անհատների դատաքննությունների:

Հայերի կոտորածների կազմակերպիչների պատասխանատվության խնդիրը Ստամբուլի ռազմական արտակարգ ատյանների կողմից քննվել է նաև` ըստ Օսմանյան կայսրության տարբեր շրջանների: Գլխավոր դատավարությունները ներառյալ[1]` կարելի է արձանագրել շուրջ 63 առանձին դատական գործերի դեպքեր, որոնք բոլորն էլ հարուցվել էին հայերի տեղահանման ու կոտորածների (tehcir ve taktil) մեղադրանքով: Խոսքը միայն Ստամբուլի ռազմական արտակարգ ատյանում կայացած դատավարությունների մասին է, քանի որ 1919-1921 թթ. նման դատաքննություններ են իրականացվել ոչ միայն Օսմանյան կայսրության մայրաքաղաքում, այլ նաև` տարբեր նահանգներում ու գավառներում[2]:

Ստամբուլի ռազմական արտակարգ ատյանում քննված` Օսմանյան կայսրության տարբեր նահանգների և գավառների հայության տեղահանության և կոտորածների դատավարությունների մասին տեղեկություններ են պահպանվել տվյալ ժամանակաշրջանում այստեղ հրատարկվող ինչպես օսմաներեն, այնպես էլ հայալեզու, ֆրանսալեզու, հունալեզու և անգլալեզու մամուլում[3]: Շատ օրաթերթեր ամենայն մանրամասնությամբ ներկայացրել են Ռազմական արտակարգ ատյանում կայացած դատական նիստերի ընթացքը: Եղել են նաև պարբերականներ, որոնցում տպագրվել են միայն դատաքննության կարևոր հատվածների մասին հրապարակումներ:

Յոզղատի դատավարությունն առաջինն էր հայերի տեղահանության և զանգվածային սպանությունների մեղադրանքով հարուցված դատական գործերի շարքում: Դատը (18 նիստ) տեղի է ունեցել 1919 թ. փետրվարի 5-ից մինչև ապրիլի 7-ը: Կարծես թե ճակատագրի հեգնանքով որպես դատարանի դահլիճ էր ընտրված հենց այն վայրը, որտեղ 10 տարի առաջ Աբդուլ Համիդի ներկայությամբ հանդիսավոր կերպով բացվել էր օսմանյան խորհրդարանը[4]:

Մեղադրյալները սկզբնապես 3 հոգի են եղել` Յոզղատի մութասարիֆ (սանջակի կառավարիչ), Բողազլըյանի կայմակամ (գավառապետ) Քեմալը, Յոզղատի ժանդարմերիայի գումարտակի հրամանատար Թևֆիկը և Յոզղատի վաքֆային վարչության նախկին պաշտոնյա Ֆեյյազ Ալին: 17-րդ նիստում վերջինիս գործն առանձնացվել է` հետագայում քննելու նպատակով, բայց մնացել է թղթի վրա[5]: Դատավճիռը կայացվել է ապրիլի 8-ին, համաձայն որի` ամբաստանյալներից Բողազլըյանի կայմակամ Քեմալը դատապարտվել է մահվան[6], իսկ ժանդարմերիայի  գումարտակի հրամանատար Թևֆիկը` 15 տարվա տաժանակիր աքսորի[7]:

Հարկ է նշել, որ Յոզղատի դատական նիստերի ժամանակ և, հատկապես, 1919 թ. փետրվարի 22-ի նիստում ընթերցվել են բազմաթիվ պաշտոնական փաստաթղթեր, հատկապես` ծածկագիր հեռագրեր, որոնց վավերականությունը հաստատելուց հետո է միայն ռազմական դատարանը մահվան դատապարտել Քեմալին[8]:

Դեռևս 1918 թ. դեկտեմբերի 12-ին Յոզղատի կառավարիչ (մութասարիֆ) Ջեմալ բեյը գրավոր ցուցմունքներ էր տվել հետաքննող հանձնաժողովին, համաձայն որոնց` տեղահանության գործի մեջ ընդգրկված էին եղել նաև տեղի ոստիկանները: Յոզղատ քաղաքից ու շրջակա գյուղերից տարագրված հայերը կոտորվել և բնաջնջվել էին ոստիկանների, հրոսակախմբերի ու բնակչության կողմից[9]:

Սույն դատաքննության առաջին նիստում (1919 թ. փետրվարի 5) դատախազն արձանագրել է, թե տեղի հայ բնակչության 1800 հոգուց ընդամենը 80 հոգին է ողջ մնացել[10]:

Յոզղատի դատավարության երրորդ նիստում հաստատվել է, որ Յոզղատի հայերի կոտորածներին տեղի բնակչության մասնակցությունն ապահովվել ու խրախուսվել էր մեղադրյալներ Քեմալի և Թևֆիքի կողմից: Այսպես` քաղհայցվորի ներկայացուցիչ Լևոն Ֆերիդը վկայել է. «Քեմալը հայոց ողբերգության թատերաբեմերից Գյուլլեր գավառակում (նահիեում)[11] կատարված կոտորածի առնչությամբ ասել էր. «Թատերական ներկայացման ենք գնում»: Մեղադրյալը, Գյուլլերի մահմեդական բնակչության ֆանատիկ զգացմունքները գրգռող ելույթ ունենալով, ապահովել էր, որպեսզի ջարդերին մասնակցեր նաև տեղի բնակչությունը: Քեմալը, տառապող ժողովրդի հեծեծանքները և տանջանքները դիտելով, նարգիլե էր ծխել, իսկ ժանդարմերիայի հրամանատար Թևֆիկը, ելույթ ունենալով, խրախուսել էր բնակչության մասնակցությունը կոտորածին և հրացանով անձամբ սպանել երեք հոգու»[12]:

Միևնույն նիստում Լևոն Ֆերիդը նշել է. «Կոտորածի թատերաբեմ դարձած Գյուլլերում 6000 հոգու սպանությունը հայտնի է այն դիակների շնորհիվ, որոնցից յուրաքանչյուրի մարմնի անդամները կտրատված են եղել որևէ տեղից: Դա հայտնաբերվել է բժշկական հանձնաժողովի կողմից կատարված դատաբժշկական զննումների շնորհիվ»[13]:

Նույն նիստի ժամանակ անդրադարձ է եղել նաև բողոքական հայերի տեղահանությանը, ովքեր, ըստ օրենքի, չպետք է ենթարկվեին աքսորի: Քաղհայցվոր Հայկի համաձայն` «…երբ իր մայրը Քեմալ բեյին ասել էր, թե ինքը բողոքական է, և խնդրել տեղահանության չենթարկել իրեն, Քեմալը պատասխանել է, թե իր կարծիքով բոլորը մեկ են` բողոքական, թե կաթոլիկ. բոլորը հայ են և հեռանալու են»[14]:

1919 թ. փետրվարի 11-ին տեղի ունեցած չորրորդ նիստում հանդես է եկել վկա Արթինը, որը հայտնել է. «…հայերին ութ-ութ կապել են իրար և Յոզղատից դուրս տարել, խլվել են հայերի մոտ գտնվող թանկարժեք իրերը, դրամը, կողոպտիչները կանանց հարբեցրել են Օսման փաշա դերվիշների մենաստանի մոտակայքում, Յոզղատի մութասարիֆի տեղակալ, Բողազլըյանի կառավարիչ Քեմալ բեյը 500 հեծյալ ավազակախմբով եկել է Գյուլլեր, մահապատժի են ենթարկել նախ` քահանայի փոքրիկ երեխային, ապա` կնոջը և այնուհետև` քահանային, որից հետո Քեմալը, դուդուկ նվագելով, քաջալերել է մարդասպաններին` ասելով` «Դուք չգիտեք` ինչպես կոտորել»: Չեթեները (ավազակախմբերը) Քեմալ բեյի այս խոսքերից հետո սկսել են ամենայն դաժանությամբ կոտորել ամեն պատահածի»[15]:

Միևնույն նիստում, որպես վկա, ցուցմունքներով հանդես է եկել նաև Յոզղատի նախկին պատգամավոր Շաքիր բեյը, որը դատարանին հայտնել է, թե ինքը տեղի կառավարչին դիմել է հայերի կոտորածները դադարեցնելու համար, սակայն` ապարդյուն[16]:

Յոզղատի դատաքննության 1919 թ. փետրվարի 12-ի նիստում դատարանին տրված վկայությունների շարքում հիշատակման են արժանի հատկապես հայ վկա Օժենի Վառվառյանի ցուցմունքները, որոնք առնչվում էին նաև բռնի կրոնափոխման դեպքերին. «…Այդպես բերվեցինք Օսման փաշա դերվիշների մենաստան, այնտեղ էր գտնվում նաև յոզղատցի ոստիկան Նուման էֆենդին, և ահա այստեղ գտնվող Ֆեյյազ բեյն ու Նուման էֆենդին վերցրին մեզ մոտ գտնվող դրամները և հրամայեցին մեզ ուղարկել Ֆեներ: Գիշերը ինձ և մեկ-երկու աղջկա ևս ասացին` «Ձեզ մահմեդական ենք դարձնելու. մնացե’ք այստեղ», և պահեցին: Մյուսներին տարան 50-60 սայլերով: Այդ օրն այնտեղ էր նաև մեղադրյալ Քեմալ բեյը: Ձեռքին թուր` եկավ մեզ մոտ և հետևյալն ասաց իր մարդկանց. «Եթե դուք սրանց բոլորին էլ, ինչպես որ հարկն է, չսպանեք, ե’ս ձեզ կսպանեմ: Մի՞թե մեր մայրերն այսօրվա համար չեն ծնել մեզ: Դե’հ, ի՞նչ եք կանգնել, գնացե’ք, կոտորե’ք: 6 տարեկանից մինչև 70 տարեկան` բոլորի’ն կոտորեք»: Այնտեղ հենց իմ աչքի առաջ կոտորեցին բոլոր մարդկանց` ցորեն հնձելու պես, իսկ ինձ խլեցին մորս գրկից` սպանելու համար, ապա հարվածեցին գլխիս: Սպանվածների գրպանները դատարկեցին, երեկոյան մեզ տարան ուղիղ կայմակամություն (գավառապետարան): Այդ կառավարիչ Քեմալ բեյն այնտեղ մեկ անգամ ևս ծեծեց ինձ և սեփական ձեռքերով խլեց զգեստիս տակ գտնվող 1 լիրայի հասնող գումարը, ապա ուղեկցորդներին հրամայեց սպանել ինձ, սակայն վերջիններս ինձ փախցրեցին ու տարան Փուլ գյուղը, որտեղ Ադըգյուզել անվամբ մի ժանդարմ, ինձ իր հետ վերցնելով, տարավ Ինջիրլի գյուղը, այստեղ տասնապետ Ահմեդն ինձ 6 ամիս պահեց իր տանը, ապա ես փախա այն ախոռից, որտեղ ինձ փակել էին»[17]: Դատախազի այն հարցմանը, թե Օժենին ինչպես է ազատվել կոտորածից, վերջինս պատասխանեց, թե իսլամ է ընդունել և այդպիսով փրկվել մահից[18]:

Նույն նիստում հանդես եկած վկա Ազնիվ Իբրանոսյանը Ռազմական ատյանին հայտնել է, թե մոտ 860 տուն ոչ մահմեդական բնակչություն էր բռնագաղթեցվել, ինքն էլ էր եղել նրանց մեջ, մի մասն ուղարկվել էր Թաշփընար և այստեղ կոտորվել, իսկ մեղադրյալ Քեմալ բեյն իր ոճիրների համար վաստակել էր «մսագործ գավառապետ» (“kasap kaymakam”) մականունը[19]:

1919 թ. փետրվարի 15-ին կայացած 6-րդ նիստում վկա Ստեփանը ցուցմունքներ է տվել առ այն, որ նախ` Գյուլլեր, ապա` Էլեքչիլեր աքսորված հայերը կացիններով, քլունգներով և գերանդիներով սպանվել են տեղի գյուղացիների կողմից[20]: Վկան հայտնել է, որ ջարդին ներկա են եղել նաև ամբաստանյալները, և որ կոտորվել է իրենց ողջ գյուղը[21]: Նույն նիստում հայերի կոտորածների փաստը հաստատող վկայություններ է տվել նաև տիկին Աննիկը, որը նշել է, թե առաջին և երկրորդ քարավաններից առանձնացվել են տղամարդիկ, իսկ երրորդից` գեղեցիկ կանայք, և մնացած հայերը` կոտորվել[22]:

1919 թ. փետրվարի 18-ին կայացած 7-րդ նիստում հանդես եկած վկաներից Անկարայի 15-րդ կորպուսի հրամանատար, գնդապետ Հալիլ Ռեջային վկայել է, որ «ըստ մայոր Շահաբ բեյի[23]ստացած ծածկագիր-հեռագրի` Բողազլըյանում բնաջնջվել էին 2-ից 3 հարյուր հայեր»[24].

«Հալիլ Ռեջայի- Հանցագործությունների հետաքննիչ հանձնաժողովում էլ են ինձ հարցրել, թե Բողազլըյանից հեռագիր ստացել եմ, թե ոչ: Կարծեմ` նման մի հեռագիր է ստացել Շահաբ բեյը, այն վերաբերել է 2-3 հարյուր հայերի բնաջնջմանը: Հեռագիրն ինձ մոտ չէ: Այն պետք է որ Կայսերիից հղված լինի Անկարա:

Դատախազ- Ի՞նչ պատճառներից ելնելով է Ռազմական գերատեսչությունը զբաղվել տեղահանության խնդիրներով:

Հալիլ Ռեջայի- Տեղյակ չեմ: Ինձ նման հեռագիր հասավ, ես էլ այն հանձնեցի գլխավոր հրամանատարությանը: Շահաբ բեյից չեմ հարցրել պատճառների մասին: (…)

Դատախազ- Որտեղի՞ց է Շահաբ բեյը նման տեղեկություն ստացել:

Հալիլ Ռեջայի- Բողազլըյանից»[25]:

Նույն նիստում լսել են նաև ազգությամբ հույն վկա Հրիսթաքի Անդրեյադիսին, որը հանդես է եկել հետևյալ վկայությամբ. «331 թ. (1915) հուլիսի 24-ին` ուրբաթ առավոտյան, հրաման եկավ, և Ջեմալ բեյը[26] տեղահանությունն սկսեց: Աքսորյալների առաջին խումբը հաջորդ օրը տարագրվեց Սըվաս: Երկրորդ խումբը նույնպես Սըվաս ուղարկվեց: Հայերի երրորդ խումբն աքսորվեց Կայսերի: Այդ ժամանակ Միություն և առաջադիմություն կուսակցության պատվիրակը[27] հայերին բնաջնջելու վերաբերյալ բանավոր հրամաններ տվեց: Ջեմալ բեյը չհամաձայնեց դրան: Գնաց Չորում: Լսեցինք, որ պաշտոնից հեռացվել է. նրան փոխարինեց Քեմալը: Լսեցինք, որ բնաջնջվել են միայն Բողազլըյանի հայերը: (…)

Այնուհետև ժողովրդին զույգ-զույգ տարել են Բաղլըջայի և Բեզլիհանի կողմերը: Լցրել են մի փարախի մեջ, որի շուրջը ճահճոտ է եղել, և այնտեղից երեք-երեք կամ հինգ-հինգ հանելով` սպանել: Փախած-թաքնվածներին էլ բացահայտելու նպատակով ասել էին, թե իսլամ ընդունածները փրկվելու են, սակայն երբ փախածները դուրս էին եկել իրենց թաքստոցներից, նրանց էլ էին կոտորել»[28]:

Յոզղատի դատաքննության 9-րդ նիստում, որը տեղի է ունեցել 1919 թ. փետրվարի 22-ին, դատարանի նախագահ Հայրեթ փաշան դատական քարտուղարին խնդրել է ընթերցել մի շարք ծածկագիր հեռագրեր, որոնցից մեկում դիվիզիոնի հրամանատարը կորպուսին էր հաղորդում Բողազլըյանում 1500 հայերի սպանության մասին, իսկ մյուսում, որը կրում էր 207 համարը, նշվում էր, որ Բողազլըյանում և շրջակա բնակավայրերում բնաջնջվել էին 360 հայեր[29]:

Սույն դատական գործընթացի 10-րդ նիստում, որը կայացել է 1919 թ. մարտի 5-ին, վկաներից ունկնդրության է արժանացել Թոքաթի մութասարիֆը, որը ասել է, թե հայերի սպանությունների փաստը հայտնի է եղել բոլորին[30]:

Նույն նիստում, որպես վկա, ունկնդրության է արժանացել նաև վարչական տեսուչ Նեդիմ բեյը, որը հայտնել է, թե ըստ իրեն հասած խոսակցությունների` տարագրված 140 հոգանոց հայկական քարավանին գիշերը փակել են մի փարախում և գավազաններով ոչնչացրել: Վկան նաև շեշտել է, որ հայերին աքսորել են որոշ գյուղերից, և որ ճանապարհին նրանք ենթարկվել են ավազակախմբերի (çete) հարձակումներին[31]:

Այս նիստում ևս ընթերցվել է Շահաբ բեյի ցուցումը, ըստ որի` Բողազլըյանի տեղահանության ժամանակ կատարվել են սպանություններ և չարաշահումներ: Ներկայացվել են ևս երկու ցուցում: Դրանցից առաջինում, որը հաղորդվել էր ժանդարմերիայի կողմից, նշվում էր, թե 36 հայերից 11-ը սպանվել էին հրոսակախմբերի կողմից, և մյուսները կոտորվել էին հետագայում, իսկ երկրորդը, որի վրա նշված էր «գաղտնի» բառը, վերաբերում էր Բողազլըյանի տեղահանությանը[32]:

Յոզղատի դատավարության ընթացքում բացահայտվել է, որ հայերի քարավանները հսկելու նպատակով պետության կողմից ուղարկված մարդիկ ևս տեղի բնակչությանը հրահրել են հայերի դեմ: Այսպես` 1919 թ. մարտի 24-ի նիստում դատախազ Հարալամբո Էֆենդին ամբաստանյալ Քեմալին հարցել է, թե հայերի քարավանները հսկելու և կարգուկանոնը պահպանելու նպատակով ուղարկված Աբդուլլահը ինչու էր խառնակչություններ հրահրել բնակչության մեջ: Դատախազը եզրակացրել է, թե պետական պաշտոնյաների առկայության պայմաններում պետության կողմից նման անձանց ևս ուղարկելը հատուկ նպատակ էր հետապնդել[33]:

Ամբաստանյալ Քեմալ բեյի` նախաքննության ընթացքում տված ցուցմունքի համաձայն` ինքը ստորադասներին հրամայել էր տեղահանությանը վերաբերող հրամանների մի մասն ընթերցելուց հետո այրել: Այդ մասին Քեմալին հիշեցվել է նաև 1919 թ. մարտի 24-ի նիստում: Թեև Քեմալ բեյը փորձել է հերքել իր իսկ ցուցմունքը, սակայն դատախազ Հարալամբո էֆենդին հաստատել է այդ փաստը[34]:

Միևնույն նիստում դատարանի նախագահի կողմից հիշատակվել է Յոզղատի հոգևոր առաջնորդի` նախաքննության ընթացքում տված ցուցմունքը, համաձայն որի` մյուֆթին փորձել էր խրատել Քեմալին, իսկ վերջինս ասել էր. «Դու կառավարությունից բարեգու՞թ ես»[35]:

Սույն դատաքննության ընթացքում ամբաստանյալները փորձում էին իրենց արդարացնել` վկայակոչելով կառավարության կողմից ստացված հրամանները: Դատալսումների ընթացքում նրանց տված ցուցմունքների համաձայն` կառավարությունը գոյության միջոցներ չէր տրամադրել հայերի քարավաններին[36]:

Յոզղատի դատավարության 1919 թ. մարտի 27-ի նիստի ժամանակ նույն փաստարկով է իրեն փորձում արդարացնել ամբաստանյալներից Քեմալ բեյը[37]:

Միևնույն նիստում դատարանին ցուցմունքներ տված վկա Մեհմեթ բեյը, որն անգլոհպատակ գնդապետ էր, հայտնել է, թե ինքն անձամբ է տեսել, թե ինչպես են կացիններով ու դաշույններով հայերին կոտորում[38]: Մեհմեթ բեյը նշել է, որ հայերին կոտորել են Քարաքուշ լեռնահովտում[39]:

Դարձյալ 1919 թ. մարտի 27-ի նիստում հանդես եկած վկա Սկյուտարի մութասարիֆ Մեհմեթ Ալի բեյը չի բացառել հայերի կոտորածներին պաշտոնյաների և տեղի բնակչության մասնակցության հավանականությունը, սակայն  ըստ վկայի ցուցմունքի` դա հնարավոր էր կառավարության կողմից տրված գաղտնի հրամանի դեպքում միայն[40]:

Նույն նիստում նաև ընթերցվել է ամբաստանյալ Թևֆիկի ստորագրությունը կրող մի տեղեկագիր, որում մասնավորապես առկա էր «Հայերի արմատը չորացնել» արտահայտությունը[41]:

Տրապիզոնի դատական գործը (20 նիստ) տեղի է ունեցել 1919 թ. մարտի 26-ից մինչև  մայիսի 20-ը: Դատավճիռը կայացվել է մայիսի 22-ին: Դատին ներկա գտնվող ամբաստանյալները 7 հոգի էին` Մուստաֆա Նուրին, Մեհմեդ Ալին, Յուսուֆ Ռըզան, կայմակամ Թալեաթը, Ալի Սայիբը, Նիազին և Նուրին: Տրապիզոնի դատավարության 16-րդ նիստում Յուսուֆ Ռըզայի գործն առանձնացվել է ու հետագայում քննվել Միություն և առաջադիմություն կուսակցության կենտրոնական կոմիտեի անդամների դատական գործում: Տրապիզոնի դատավարության ընթացքում հեռակա կարգով քննվել են նաև Տրապիզոնի նահանգապետ Ջեմալ Ազմիի և կուսակցության պատասխանատու քարտուղար Նայիլ բեյի գործերը: Դատավճռի համաձայն` Ջեմալ Ազմին և Նայիլը հեռակա կարգով դատապարտվել են մահվան,  Մեհմեթ Ալին` 10, իսկ Մուստաֆան և Նուրին` մեկական տարվա ազատազրկման[42]: Դատարանի կազմը, Նիազիի և Թալեաթի մեղավորությունը հաստատող փաստերը շրջանցելով, արդարացրել է  նրանց[43], իսկ առողջապահության տեսուչ Ալի Սայիբի դատաքննությունը, իբրև թե «որոշակի հանցանշան չլինելու պատճառով», կարճվել է: Հարկ է նշել, որ Ալի Սայիբը մեղադրվում էր ոչ միայն հայ երեխաների  սպանության, այլ նաև` տիկին Արսլանյանի զարդեղենը հափշտակելու մեջ: Ալի Սայիբին ներկայացված մեղադրանքների մեջ կար նաև մեկ այլ` շատ ուշագրավ մեղադրանք, ըստ որի` Ալի Սայիբը հիվանդանոցում թունավորել էր Վարդան անվամբ ռուսահպատակ մի հայի[44]: Հետագայում նրա դեմ առանձին դատաքննություն է կատարվել` Տրապիզոնի Կարմիր մահիկ հիվանդանոցում գազի և այլ միջոցներով հայերի թունավորման մեղադրանքով[45]:

1920 թ. հոկտեմբերին ավարտվել է Տրապիզոն նահանգի Յոմրա գավառի  հայերի տեղահանության և կոտորածների դատավարությունը[46]: Սույն դատական գործի մեղադրյալներն են եղել հարյուրապետ Թևֆիքը, կրտսեր լեյտենանտ Սալիմը և ստամբուլցի Մուհլիսը: Ըստ մամուլում հրապարակված տեղեկությունների` Թևֆիքը դատապարտվել է 10 տարվա տաժանակիր աքսորի: Մյուս մեղադրյալների դատավարությունը շարունակվել է: Յոմրայի դատավճռում նշվել է, որ Թևֆիքը 1915 թ. հունիսի 15-ին տեղահանության մասին 19 կետից բաղկացած մի հրահանգագիր է ստացել Տրապիզոնի նահանգապետ Ջեմալ Ազմիից: Հարկ է ընդգծել, որ Յոմրա գավառի դատավարության ժամանակ հանդես եկած վկաների մեծ մասը եղել են թուրք բարձրաստիճան պաշտոնյաներ, ովքեր վկայել են, թե այստեղ հայերին լցրել են մակույկները և Սև ծովում խեղդամահ արել[47]:

Տրապիզոնի դատավարության մեղադրյալներից բժիշկ Ալի Սայիբի առանձնացված գործը քննվել է 1919 թ. հուլիսի 8-ից դեկտեմբերի 21-ը: Ալի Սայիբը մեղադրվում էր Տրապիզոնի Կարմիր մահիկ հիվանդանոցում գազի և այլ միջոցներով հայերի թունավորման մեջ[48]: Սույն դատաքննության նիստերում ունկնդրության արժանացած վկաները հայտնել են, թե ըստ իրենց հասած տեղեկությունների` ամբաստանյալը մորֆինով թունավորել էր հայ երեխաներին և պարկերի մեջ լցնելով` սպանել նրանց: Ավելին` դեռևս դատի առաջին նիստում (1919 թ. հուլիսի 8) մեղադրյալի դեմ ուղղված զեկուցմամբ հանդես եկած բժիշկ Զիյա բեյը վկայել է, որ Ալի Սայիբը մանուկներին սպանել էր ներարկման միջոցով, ապա պարկերը լցնելով` ոչնչացրել: Չնայած այս բոլոր վկայություններին` դատարանն արդարացրել է մեղադրյալին` վերոնշյալ մեղադրանքները հաստատող ականատես վկա չգտնվելու հիմքով[49]: Բժիշկ Ալի Սայիբի արդարացումը Ռազմական ատյանի կողմից մեկն է այն բազմաթիվ օրինակներից, երբ դատարանն ազատ է արձակել մեղադրյալին` չնայած վերջինիս մեղավորությունը հաստատող փաստերին ու վկաներին: Տրապիզոնի նահանգապետ Ջեմալ Ազմիի հրահանգով Ալի Սայիբի կատարած թունավորումների և սպանությունների մասին իրենց ուսումնասիրություններում վկայում են նաև հայ հետազոտողներ Ս. Ակունին, Մ. Գուշակճյանը և ուրիշներ: Այսպես` Ակունին Ալի Սայիբին տալիս է մանկասպան բնորոշումը[50], իսկ Գուշակճյանը հայտնում, որ Տրապիզոնի հույների մետրոպոլիտի խնդրանքով նրա մոտ հավաքված մոտ 600 որբացած հայ երեխաները մանկատներում տեղավորվելու պատրվակով խլվել են մետրոպոլիտի ձեռքից, նրանցից 150-ին անձամբ թունավորվել է բժիշկ Ալի Սայիբը, իսկ մնացածները հանձնվել են մակույկավարների պետ Բայրաքթարօղլի Ռահմիին, որը երեխաներին լցրել է պարկերը և ծովում խեղդամահ արել[51]: Բացի այդ` Տրապիզոն նահանգի տեղահանության և կոտորածների դատաքննության համար կազմված մեղադրական ակտում նշվում էր, որ Ալի Սայիբին պետք է մեղավոր ճանաչել «հայ երեխաներին մեծ կողովներով տեղափոխողների հանցագործ գործողություններին աջակից լինելու մեջ»[52]: Ինչ վերաբերում էր թունավորման դեպքերին, սույն ամբաստանագիրը կազմած դատախազ Ֆերիդունը թույների տեսակը պարզելու համար առաջարկում էր կատարել դատաբժշկական փորձաքննություն` տեղում դիազննություն կատարելով[53]:

Հարկ է նշել, որ Տրապիզոնի հիվանդանոցում հայերի թունավորման դեպքերի կապակցությամբ 1921 թ. հունվարին դատական գործ է հարուցվել նաև բժիշկ Ավնիի դեմ, որի դատավարության ընթացքի վերաբերյալ մամուլում տեղեկություններ չեն հաղորդվել[54]:

Տրապիզոնի դատական նիստերի ընթացքում լսված վկայությունների շնորհիվ լիովին հաստատվել է, որ այստեղ տեղի ունեցած ջարդերը, թունավորումները, ջրախեղդ անելու գործողություններն ուղղորդվել են Տրապիզոնի նահանգապետ Ջեմալ Ազմիի կողմից, որն իր հերթին հրահանգներ էր ստացել կենտրոնական կառավարությունից[55]:

Սույն դատավարության ընթացքում մեղադրյալներն անգամ չէին թաքցնում, որ հայերի կոտորածների կազմակերպիչների մեծ մասը դեռ չէր ձերբակալվել, և հազարավոր հայասպաններ էին գտնվում ազատության մեջ: Օրինակ` ամբաստանյալներից Նիազին Տրապիզոնի դատաքննության 1919 թ. մարտի 26-ի նիստում հանդես է եկել հետևյալ հայտարարությամբ. «Ձեզ ավելի հարմար է բոլոր գավառներում մեկական հետաքննիչ հանձնաժողով կազմել և մեզ պես անմեղների դատել` այն դեպքում, երբ հազարավոր մարդասպաններ ազատ թրև են գալիս»[56]:

Տվյալ դատաքննության ընթացքում բազմաթիվ վկայություններ են եղել հայերի քարավանների` ճանապարհներին կոտորածների ենթարկված լինելու և ծովում ջրահեղձ արվելու մասին: Մասնավորապես 1919 թ. ապրիլի 1-ին կայացած նիստում հանդես եկած վկաներից Նևարեթի ցուցմունքների համաձայն` հայերի քարավանները «պաշտպանելու» նպատակով որպես ուղեկցորդ էր նշանակվել 50 ժանդարմ, որոնք, սակայն, ճանապարհին սպանդի էին ենթարկել անդամալույծ և ուժասպառ հազարավոր մարդկանց, իսկ պարկերի մեջ լցված երեխաներին` գետերում խեղդել[57]:

Դատաքննության 1919 թ. ապրիլի 3-ի նիստում ընթերցվել է քաղհայցվոր Սիրանուշի գրավոր ցուցմունքը, ըստ որի` Միություն և առաջադիմություն կուսակցության որոշ անդամներ կոտորել էին հայ տղամարդկանց[58]: Միևնույն նիստում ներկայացվել է նաև մեկ այլ քաղհայցվոր կնոջ ցուցմունքները, համաձայն որոնց` Ջեմալ Ազմիի հրահանգով Քումքալե ուղարկելու պատրվակով ձերբակալված տղամարդկանց ոչնչացրել էին` մի մասին գնդակահարելով,  իսկ մյուսներին`  ջրախեղդ անելով[59]: Քաղհայցվորը նշում էր նաև, որ ռուսահպատակ Վարդանին թունավորել էին հիվանդանոցում, հայ երեխաների մի մասին ուղարկել Դեյիրմենդերե գետի ուղղությամբ, իսկ մյուս մասին, Նիազիի ղեկավարությամբ նավակներով հեռացնելուց հետո, ծովն էին նետել[60]: Նույն նիստում մեղադրյալներից գավառապետ Թալեաթն իր զարմանքն է արտահայտել այն փաստի կապակցությամբ, որ վերոհիշյալ քաղհայցվորը տեղյակ է եղել նման կարևոր որոշումների մասին, քանի որ, ըստ ամբաստանյալի, «այդ գործը խիստ գաղտնի բնույթ է կրել»[61]:

Դատավարության 1919 թ. ապրիլի 7-ի նիստում ունկնդրության արժանացած ֆրանսահպատակ վկա Վիտալիի ցուցմունքների համաձայն` Տրապիզոնից բռնագաղթեցվել էր մոտ 18.000 հայ[62]: Այս նիստում նույն վկան դատարանին հայտնել է, որ ինքը սեփական աչքերով էր տեսել, թե ինչպես էին հայ երեխաներին, տակառների մեջ լցնելով, ծովը թափում: Ըստ Վիտալիի` ծովի ալիքները երբեմն ցամաք էին բերում այդ անմեղ մանուկների դիակները: Ափ նետված երեխաների դիակները հավաքող մի հույն կին, որը նրանց վզերից խաչեր էր կախել և թաղել նրանց, կասկածվել էր տեղի իշխանությունների կողմից: Վերջիններս հրամայել էին բացել հողը և դուրս հանել մանուկների դիակները, իսկ հույն կինը նույնիսկ ձերբակալվել և խոշտանգման էր ենթարկվել իր արարքի համար[63]:

Հաջորդ նիստում, որը կայացել է 1919 թ. ապրիլի 8-ին, ազգությամբ ֆրանսիացի վկա Փերլորանը հայտնել է, որ տեղահանությունը Տրապիզոնում կատարվել է 5 օրվա ընթացքում և թաղամաս առ թաղամաս, և հայերի իրերը խլվել են նրանցից` սահմանից դուրս գալուն պես[64]:

1919 թ. ապրիլի 12-ի նիստում վկայությամբ հանդես եկած ժանդարմերիայի ավագ լեյտենանտ, հայերի տեղահանության համար պատասխանատու հրամանատար Մյունիբը ցուցմունքներ է տվել առ այն, որ Պետական պարտքի գրասենյակի տրապիզոնյան մասնաճյուղի պաշտոնյայից իրեն հասած տեղեկությունների համաձայն` հայերին բեռնավորել են լաստանավերը և ծովը նետելով` խեղդել[65]:

1919 թ. ապրիլի 19-ի նիստում վկաներից ցուցմունքներ է տվել Վիրժին Օդաբաշյանը (Նայիլե)[66], որը վկայել է. «Հայերը տարագրուելէն յետոյ, 30-40-ի չափ 2-3 ամսու և 2-4 տարեկան տղաք Ամերիկեան վարժարանը լեցուցին և զիս ալ հսկող կարգեցին: Այս քառասուն պզտիկներուն օրական միայն երկու տուփ կաթ կուտային, այնպէս որ շատերը անօթութենէ մեռան: Օր մը Տոքթ. Ալի Սաիպ եկաւ և ըսաւ թէ «ես գիտեմ ասոնցմէ ազատուելու ճարը» ու անմիջապէս երկու քիւֆէ[67]բերել տալով, պզտիկները խամսի ձուկի պէս իրարու վրայ լեցուց և հրամայեց որ տանին ծով թափեն: Հազիւ 2-3 հոգի լեցուած, ես հեռացայ, չկրնալով դիմանալ անօթի ու անսուաղ պզտիկներու լաց ու կոծին»:

Ինչպես իրավամբ նկատում էր «Ճակատամարտ» օրաթերթը, դատարանի նախագահն այս վկայության առնչությամբ հանդես էր եկել տարօրինակ դիտողությամբ. «Ի՞նչ պէտք կար պզտիկները ծովը թափելու, միթէ չէի՞ն կրնար անօթութենէ մեռցնել զանոնք»[68]:

Սույն դատաքննության ընթացքում որպես վկա ցուցմունքներով հանդես եկած բարձրաստիճան պաշտոնյաներից պետք է հատկապես առանձնացնել Վանի նախկին նահանգապետ Նազըմ բեյին և Օսմանյան կայսրության ռազմածովային նախարար Ավնի փաշային: Վանի կուսակալը 1919 թ. ապրիլի 30-ի նիստում դատարանին տեղեկություններ է տվել Ջեմալ Ազմիի կատարած բռնությունների, ինչպես նաև`  Նուրի և Մեհմեթ Ալի բեյերի` մի հայ կնոջ ու երեխաներին ջրահեղձ անելու մասին[69]: Ըստ Նազըմ բեյի` 18 հայ ծերունի էլ ջրախեղդ էին արվել Օրդուի գավառապետ Ֆայիքի հրամանով[70]:

Նույն նիստում վկայություններ է տվել նաև Տրապիզոնի Վերաքննիչ դատարանի նախագահ, Լքյալ գույքի հանձնաժողովի անդամ Հիլմի բեյը, ըստ որի` տարագրված հայերը բնաջնջվել են ճանապարհներին և խեղդամահ արվել ծովում[71]: Միևնույն նիստում դատարանի նախագահը շեշտել է «ողբերգական դեպքերին» տեղի դատախազի միջամտության անհրաժեշտությունը, որին ի պատասխան` վկա Հիլմի բեյը նշել է, որ դատախազը չէր կարող միջամտել[72]:

Նույն օրը հայերի` մակույկավարների պետ Յահյայի[73] կողմից ջրախեղդ արվելու մասին վկայություններ է տվել Տրապիզոնի Ռազմական առաքումների հանձնաժողովի նախագահ Էթհեմը[74]:

1919 թ. մայիսի 5-ին ընթերցվել է ռազմածովային նախարար Ավնի փաշայի գրավոր վկայությունը, համաձայն որի` Ջեմալ Ազմին հայերին կոտորելու նպատակով հատուկ ավազակախմբեր էր կազմել ու սպանել տվել հայ բժիշկներին և առողջապահական պաշտոնյաներին[75]:

Տրապիզոնի դատավարության ընթացքում գրանցվել է մեկ այլ հետաքրքիր վկայություն, որը վերաբերում էր Կովկասից գաղթած մահմեդական և քրիստոնյա վրացիների` հայերի կոտորածներին մասնակցելուն: Ըստ «Ժողովուրդի ձայնը» օրաթերթի` Տրապիզոնի դատավարության 14-րդ նիստում (1919 թ. մայիսի 5) ընթերցված ռազմածովային նախարար Ավնի փաշայի գրավոր վկայության համաձայն` Կովկասից Տրապիզոն գաղթած քրիստոնյա և մահմեդական վրացիներից այստեղ կազմվել էր “Légion géorgienne” («Վրացական լեգեոն») անունը կրող հատուկ մի գունդ, որը ճանապարհներին հարձակումներ էր գործել հայերից բաղկացած քարավանների վրա[76]:

Նույն նիստում ցուցմունքներ տված Հյուսեյինի խոսքերով` Տրապիզոնի գլխավոր բանտապահ Սուլեյմանը հրոսակախմբեր էր կազմել` հայերին կոտորելու նպատակով, իսկ Օրդուի գավառապետ Ֆայիքը 2 «մավունա»[77] կին ու երեխա ջրախեղդ անելու հրաման էր տվել: Ականատեսը հայտնում էր, որ նրանց լաստանավ էին նստեցրել իբրև թե Սամսուն ուղարկելու պատրվակով, մինչդեռ հաջորդ օրը ծովեզերքը լցված էր եղել նրանց դիակներով[78]: Հայերին և հույներին ջրահեղձ անելու միջոցով ոչնչացնելու մասին վկայություններ է տվել նաև Լազիստանի, Ջանիկի և Տրապիզոնի շրջանների հետաքննությամբ զբաղված դատական քննիչ Քենանը, ըստ որի համոզմունքի` վերոնշյալ դեպքերի հեղինակն է եղել հենց ինքը` նահանգապետը[79]:

1919 թ. մայիսի 13-ի նիստում վկաներից ունկնդրության է արժանացել Հատուկ կազմակերպության ղեկավարներից գերմանացի փոխգնդապետ Շթանգեի համհարզն ու թարգմանիչը եղած հեծելազորային լեյտենանտ Հարուն բեյը, որը ցուցմունք է տվել այն մասին, թե ինքը լսել է հիվանդանոցում հայերի թունավորման դեպքերի և Սամսունում ու շրջակայքում հայերի ոչնչացման մասին[80]:

Օսմանյան «Ալեմդար» օրաթերթի 1919 թ. ապրիլի 16-ի համարում հրապարակված` Տրապիզոնի հայերի տեղահանությանն ու կոտորածներին վերաբերող ամբաստանագրում ընդգծվում էր տվյալ նահանգում կատարված ահասարսուռ կոտորածների զանգվածային բնույթը.

«…Տրապիզոն վիլայեթում Միություն և առաջադիմություն կուսակցության կենտրոնական կառավարության կողմից հայերի տեղահանության վերաբերյալ ընդունված որոշումների գործադրման ընթացքում նախ` հայ տղամարդկանց և ապա` կանանց ու երեխաներին նշանակված վայրեր տեղափոխելիս նրանց մի մասն անգթաբար սպանվել է Դեյիրմենդերեի[81] կողմերում, իսկ կանայք ու երեխաներն էլ բեռնավորվել են նավակները և ջրախեղդ արվել: Հայերի մի մասին էլ, իբր բուժման նպատակով, թունավորել են տարբեր միջոցնե